به گزارش خبرگزاری حوزه، به دلیل اهمیت واقعه عاشورا و اثرگذاری شگرف در تاریخ بشریت، نگاه کمی از نظر اعداد و آمار روز شمار کربلا، تعداد یاران امام حسین علیه السلام و شهدای کربلا و از طرفی کشته شدگان دشمن و... برای علاقمندان به خاندان اهلبیت عصمت و طهارت با اهمیت بوده است.
تعداد نامههای کوفیان یا تعداد بیعتکنندگان!
بر اساس گزارشهای تاریخی آمار نامه های رسیده به امام در توقف حضرت در شهر مکه گوناگون نقل شده است.
طبری، تعداد نامهها را حدود ۵۳ نامه و بلاذری ۵۰ نامه و دینوری ۱۰۰ نامه نوشته است. عمادالدین طبری به ۴۰۰ نـامـه، کاشفی به نقل از نور الائمة خوارزمی که از میان رفتـه اسـت، به ۱۲۰ نامـه اشـاره کردهاند سیّد بن طاووس نوشته که در یک روز ۶۰۰ نامه دریافت شد تا آن که ۱۲هزار نامه جمع شد.اما ابن سعد تعداد نویسندگان نامه را ۱۸ هزار نفر ثبت نموده است.
آن چه در منابع قدیمی تر آمده است، آن است که تعداد بیعت کنندگان (نه نویسندگان نامه ها) ۱۲ یا ۱۸ هزار نفر بوده اند، از این رو به نظر می رسد این دو بزرگوار بین تعداد نویسندگان نامه ها و آمار بیعت کنندگان خلط کرده اند یا در طول تاریخ این دو مساله را مورخین از یکدیگر متمایز نکرده اند.
در مدت اقامت امام در مکه،نامه کوفیان توسط عبدالله بن مسمع (سبع) همدانی، عبدالله بن وال تمیمی، قیس بن مسهر صیداوی و عبدالرحمن بن عبدالله آرحبی و عمارة بن عیید سلولی برای امام حسین علیه السلام فرستاده شد.
امام از یک طرف تحت فشار حکومت بنی امیه بود که خواستار بیعت او با یزید بودند و او با رد این بیعت، ناخواسته از موطن خود، مهاجرت کرده بود و اینک در حرم الهی نیز در معرض خطر قرار داشت؛ از طرف دیگر با حجم فراوان از نامههای دعوت کوفیان مواجه بود که باید پاسخ روشنی به این نامهها میداد؛ زیرا جمعیت انبوه دعوت کننده کوفه، حجت را بر امام تمام کرده بود و پاسخی شایسته میطلبید.
بر اساس گزارش برخی منابع کوفیان برای امام چنین نوشتند: عجله کن؛ چرا که مردم منتظر شما هستند و جز شما به کسی توجه ندارند. عجله، عجله! باز هم عجله، عجله! و سلام بر تو باد.
تعداد حامیان مسلم بن عقیل
برخی مورخان تعداد بیعتکنندگان با حضرت مسلم را دوازده هزار نفر نوشتهاند. همچنین در خبـری از امام باقر علیهالسّلام آمـار بیعـت کننـدگان بیست هزار نفر از قبایل متعدد بیان شده است.اما ابن اعثم و خوارزمی بیش از بیست هزار نفر، ابن شهرآشوب بیست و پنج هزار ابن قتیبه و ابن عبدربه بیش از سی هزار نفر و ابن عساکر، ابن نما حلی (در جای دیگر به نقل از شعبی) و ابن کثیر چهل هزار نفر گزارش کردهاند. در خبری آمده که زید بن علی بن الحسین در پاسخ سلمة بن گھیل، تعداد بیعتکنندگان با جدش امام حسین (علیهالسّلام) را هشتاد هزار نفر بیان کرده است.
جناب مسلم بن عقیل بعد از رسیدن به شهر کوفه و بیعت مردم با او، نامهای مبنی بر بیعت مردم آنجا با وی، به امام نوشت و این نامه را ۲۷ روز پیش از شهادتش، (با توجه به اینکه روز ورود مسلم به کوفه، پنجم شوال و روز شهادتش نهم ذی الحجه بوده است، مدت اقامتش در کوفه حدود ۶۴ روز بوده است. حال اگر این ۲۷ روز را از آن کم کنیم معلوم میشود که جناب مسلم بعد از حدود ۳۷ روز تحقیق و تفحص درباره روحیات و صداقت مردم کوفه، در نامهای امام را به کوفه فراخواند.) توسط عیسی بن ابیشبیب شاکری خدمت امام حسین (علیهالسّلام) در مکه فرستاد. این نامه اواخر ماه ذیقعده به دست امام رسید. در تاریخ طبری متن نامه چنین آمده است:
اما بعد؛ فرستاده قوم، به اهل خود دروغ نمیگوید. هجده هزار نفر از اهل کوفه با من بیعت کردند. وقتی که نامه مرا خواندی سریعا به سوی کوفه روانه شو که همه مردم با تو هستند و به خاندان معاویه اعتقاد و تمایلی ندارند.شیخ مفید میگوید: مردم کوفه همراه نامه مسلم که ضمن آن خبر بیعت آنان را به اطلاع امام می رساند، نامهای بدین مضمون به امام نوشتند: «اینجا صدهزار شمشیرزن منتظر تو هستند. تاخیر مکن».
اما عبیدالله بن زیاد با به کارگیری شبکه جاسوسی قوی، ایجاد ترس و رعب و وحشت و تطمیع و تهدید سران قبایل کوفی کاری کرد که ننگ مهمان کشی تا ابد به دامان کوفیان افتاد و با ۱۰۰ نفر شرطه و امان دادن به مسلم زخمی و تشنه سفیر امام را در مقابل چشم کوفیان به شهادت رساند.
تعداد افراد کاروان حسینی تا کربلا
گزارشهای تاریخی به تعداد همراهان امام حسین علیه السلام هنگام خروج از مدینه اشاره نکردهاند: امام در شب یکشنبه (دو روز مانده به آخر ماه رجب) همراه فرزندان، برادران و برادرزادهها و تمامی اهلبیتش (غیر از محمد بن حنفیه) به سوی مکّه حرکت کرد.از میان آنها به نام ام کلثوم، زینب و برادرانش ابوبکر، جعفر، ابالفضل العباس تصریح شده است.برخی گزارشها تعداد همراهان امام هنگام خروج از مدینه را حدود ۳۰۰ نفر اعلام میکند که بسیاری از آنها تنها به قصد سفر حج به مکه را داشته و با این کاروان همراه شدهاند.
در زمان خروج از مکه و حرکت به سمت کربلا این گونه نوشته اند که: امام با همراهان خود از بنی هاشم که ۱۹ مرد بودند و زنان و کودکان از خواهران و دختران و زنانشان و ۶۰ نفر از اصحاب به طرف عراق حرکت نمود.برخی دیگر نوشتند که امام در روز هشتم ذی الحجّه(روز ترویه) به همراه ۸۲ نفر از شیعیان و اهلبیت خود به سمت عراق حرکت نمود.
طبق نقلی از حضرت امام محمدباقر علیه السلام: «یاران امام حسین هنگام ورود به کربلا ۴۵ نفر سواره و ۱۰۰ نفر پیاده که مجموعاً ۱۴۵ نفر میشدند». البته در برخی از گزارشها این آمار را مربوط به روز عاشورا میدانند برخی از تاریخ نویسان، اصحاب و اهلبیت امام را ۶۲ یا ۷۲ نفر و برخی نیز تعداد یاران امام را در کربلا ۸۲ نفر ذکر کردهاند. البته برخی از روایات تعداد یاران امام حسین(ع) را ۳۲ سوار و ۴۰ پیاده، ذکر کردهاند که احتمال دارد این آمار مربوط به روز عاشورا باشد، نه هنگام ورود امام(ع) به کربلا. جناب سبط بن جوزی در تذکره الخواص یادآوری می کند که: ۲۰ نفر از از سپاه دشمن نیز با خطابه ها و روشنگریهای امام مظلوم و یارانش به سپاه حضرتش پیوستند.از مجموع این گزارشها، میتوان نتیجه گرفت که یاران امام هنگام ورود به کربلا بین ۷۰ تا ۹۰ نفر بودند.
تعداد یاران امام و سپاه دشمن
مشهورترین و پرگوینده ترین قول از یاران ام حسین علیه السلام در روز عاشورا، ۷۲ نفر است. ابومخنف به نقل از ضحّاک بن عبدالله مشرقی، یاران امام را ۷۲ نفر (۳۲ نفر سواره و ۴۰ پیاده) نوشته و گزارش حصین بن عبدالرحمن از سعد بن عبیده که سپاه امام را نزدیک به ۱۰۰ نفر دانسته است. قاضی نعمان مغربی، کم تر از ۷۰ نفر را نیز گفته است. مسعودی نویسنده کتاب اثبات الوصیه ۶۱ نفر نوشته است. خوارزمی (بنابر روایتی) ۱۱۴ نفر نوشته است. ابن حجر هیتمی (م ۹۷۴ ق)، بیش از ۸۰ نفر (هشتاد و چند نفر) نوشته است.گزارش ۷۲ نفر به اعتبار قدمت و اعتبار منابع و نیز کثرت ناقلان آن، قابل اعتماد و پذیرش است.
در منابع تاریخی، آمار سپاهیان یزید نیز همانند آمار سپاه امام(علیه السلام) بسیار گوناگون نوشته شده است: برخی منابع، نام فرماندهان سپاه دشمن را با تعداد افراد تحت فرمان شان، به تفصیل گزارش کرده و مجموع آن را ۲۲ هزار نفر نوشته اندـ شیخ صدوق(رحمه الله) بنا بر دو روایت از امام صادق و امام سجاد(علیهما السلام) آمار لشکر عبیدالله را ۳۰ هزار نفر نوشته است.
مسعودی، صاحب کتاب اثبات الوصیه ۲۸ هزار نفر گزارش کرده و طبری ۱۴ هزار نفر نگاشته است. ابن شهرآشوب ۳۵ هزار آمار داده، اما هنگام گزارش نام فرماندهان هر بخش، تعداد افراد تحت فرمان آنان را در مجموع، ۲۵ هزار نفر نوشته است.
گزارش دیگری آمار سپاه دشمن را تا روز ششم محرم، ۲۰ هزار نفر نوشته است.به نظر می رسد گزارش قابل اعتماد در این باره، روایت شیخ صدوق از امام صادق و امام سجاد(علیهما السلام)، یعنی ۳۰ هزار نفر باشد، زیرا اگرچه برخی از راویان این دو روایت توثیق نشده اند، اما با توجّه به عنایت شیخ صدوق به این دو روایت و به لحاظ این که انگیزه جعل و تحریف در این مورد، به نظر نمی رسد، رقم ۳۰ هزار نفر قابل پذیرش است.
آمار کشته ها
شیخ صدوق (م ۳۸۱ ق) و به پیروی از او، محمد بن فتّال نیشابوری (م ۵۰۸ ق) تعداد کشتههای دشمن را توسط برخی از اصحاب امام حسین علیهالسلام، چنین نوشتهاند:
حرّ بن یزید: ۱۸ نفر،زهیر بن قین: ۱۹ نفر حبیب بن مظاهر: ۳۱ نفر، عبدالله بن ابی عروه غِفاری: ۲۰ نفر بُریر بن خُضَیر: ۳۰ نفر،مالک بن انس کاهلی: ۱۸ نفر، یزید بن زیاد بن مهاصر کندی (ابوالشعثاء): ۹ نفر، وَهْب بن وَهْب (یا عبدالله بن عمیر کلبی) : ۷ (یا ۸) نفر،نافع بن هلال: ۱۳ نفر،عبدالله بن مسلم بن عقیل: ۳ نفر، علی اکبرعلیهالسلام: ۵۴ نفر،قاسم ابن الحسن(علیه السلام): ۳ نفر.طبق این گزارش، تعداد کشتههای دشمن توسط برخی از سپاهیان امام(علیهالسلام)، ۲۲۵ (یا ۲۲۶) نفر است.
ابن شهر آشوب، آمار کشتههای دشمن را بیش از آمار شیخ صدوق نوشته است. برای نمونه، او تعداد کشته شدگان توسط افراد نام برده را چنین گزارش کرده است: حُرّ بیش از ۴۰ نفر،حبیب بن مظاهر ۶۲ نفر،زهیر بن قین ۱۲۰ نفر،حجاج بن مسروق ۲۵ نفر، عون بن عبدالله بن جعفر ۲۱ نفر،علی اکبر ۷۰ نفر. اینها غیر از کشته شدگانی است که به دست امام و حضرت عباس به درک واصل شده اند.
مجموع شهدای کربلا
مشهورترین گزارش در این باره ۷۲ نفر است. فضیل بن زبیر از اصحاب امام صادق و امام باقر(علیهما السلام) آمار شهدا را از آغاز تا پایان نهضت (حتی با احتساب مجروحانی که بعداً شهید شدند)، ۱۰۶ نفر (۲۰نفر بنی هاشم و ۸۶ نفر اصحاب) نوشته است.
ابومخنف به نقل از زحر بن قیس تعداد شهدا (به جز امام حسین(علیهالسلام)) را ۷۸نفر گفته است اما مورّخان دیگر، طبق گزارش زحر، آمار شهدا را ۳۲ نفر و ۷۰ نفر (سواره)، و نیز ۷۷نفر، و یا ۸۲ نفر و ۸۸ نفر نوشتهاند. بلخی (م ۳۲۲ ق) و مسعودی تعداد شهدا را ۸۷ نفر نگاشتهاند. تعداد شهدای یورش نخست سپاه دشمن را بر یاران امام در تیرباران ابتدایی را بیش از ۵۰ نفر نوشتهاند.
شهدای بنی هاشم
شهدای بنی هاشم، بسیار متفاوت است تا آن جا که از ۹ تا ۳۰ نفر نوشتهاند. مشهورترین گزارش که در بسیاری از منابع منعکس شده، ۱۷ نفر است.که برخی از این نقلها در قالب روایت از ائمه اطهار و زیارت ناحیه مقدسه است.در کهنترین نص تاریخی، آمار شهدای بنی هاشم با احتساب مسلم بن عقیل و امام حسین(ع) ۲۰ نفر آمده است.
مادران ۸ تن از شهدا، در روز عاشورا در کربلا حضور داشتند و شاهد شهادت فرزندانشان بودند: رباب مادر علی اصغر،حضرت زینب کبری، مادر عون بن عبدالله بن جعفر،رمله مادر قاسم بن حسن(ع)،بنت شلیل الجلیلیه مادر عبدالله بن حسن،رقیه بنت امیرالمومنین علی(ع) مادر عبدالله بن مسلم،عبده بنت عمرو بن جناده مادر محمد بن ابی سعید بن عقیل،ام وهب مادر وهب.همچنین بر اساس برخی روایات، لیلا، مادر علی اکبر(ع) که البته حضور ایشان در کربلا ثابت نشده است.
زخمهای بدن امام حسین علیهالسلام
مورخان تعداد زخمها و جراحاتی را که بر پیکر پاک امام وارد شده است گوناگون نوشتهاند.
۱. از امام صادق(ع) نقل شده که حضرت فرمود: تعداد زخمهای امام(علیهالسلام) ۳۳ زخم نیزه و ۳۴ ضربه شمشیر بوده است و در روایت دیگری از ایشان، ۳۳ زخم نیزه و ۴۴ زخم شمشیر و تیر و باز در روایت دیگری از آن حضرت بیش از هفتاد ضربه شمشیر نقل شده است.
۲. در روایتی از امام باقر(ع) تعداد جراحات وارده بیش از ۳۲۰ و در خبر دیگری، ۶۳ ضربه شمشیر یا نیزه و یا تیر نقل شده است.
۳. در روایتی از امام سجاد(ع) تعداد جراحات ۴۰ ضربه شمشیر و زخم نیزه نقل شده است.
۴. برخی منابع بیش از ۱۱۰ پارگی در اثر اصابت تیر، نیزه و ضربه شمشیر در بدن یا لباس حضرت نوشتهاند.
۵. منابعی، ۱۲۰ ضربه شمشیر، تیر و سنگ را نیز نوشتهاند.
۶. ابن سعد ۳۳ زخم نوشته است.
۷. علی بن محمد عمری و ابن عنبه (م ۸۲۸ ق) ۷۰ زخم و سید ابن طاووس، ۷۲زخم نوشتهاند. به نظر میرسد که تعداد جراحات، بیش از ۱۰۰ زخم بوده است. گزارشهایی که میگوید آن قدر تیر بر بدن امام(علیهالسلام) اصابت کرده بود که بدنش پوشیده از تیر شده بود، مؤید همین قول است.
تنها مجروحی که جان سالم بدر برد. به گفته مورخان، تنها مجروحی که از معرکه کربلا جان سالم بدر برد، حسن بن حسن بن علی(علیهما السلام) (حسن مُثنّی) بود.افرادی که در حادثه عاشورا مجروح شدند و سپس شهید شدند، سه نفر بودند: سوار بن حمیر جابری،ـ عمرو بن عبدالله هَمْدانی جنُدُعی مُرَقَّع بن ثمامه اسدی
سرهای مقدس شهدا
درباره تعداد سرهای مطهر شهدای کربلا که توسط سپاه عمر سعد از پیکرهایشان جدا شد، منابع تاریخی یکسان سخن نگفتهاند:
- بلاذری، دینوری، طبری، شیخ مفید، خوارزمی و ابن نما، آمار سرها را ۷۲ سر به جز سر امام(علیهالسلام) نوشتهاند.
- دینوری در گزارش مربوط به توزیع سرها بین قبایل، ۷۵ سر و بلاذری به نقل از ابومخنف ۸۲ سر نگاشته است.
- سبط ابن جوزی به نقل از هشام کلبی، ۹۲ سر نوشته است.
- سید ابن طاووس و محمد بن ابی طالب موسوی ۷۸ سر گزارش کردهاند.
- طبری و ابن شهر آشوب به نقل از ابومخنف و ابن صباغ مالکی تعداد سرهایی را که نزد عبیدالله بن زیاد برده شده است، ۷۰ سر گزارش کردهاند.
به نظر میرسد قول نخست به لحاظ قدمت قائلان آن، از اعتبار بیشتری برخوردار باشد. نحوه توزیع سرهای شهدا بین قبایل به این صورت بود:
- قیس بن اشعث رییس بنی کنده ۱۳ سر
- شمر بن ذی الجوشن ۱۲ سر
- قبیله بنی تمیم ۱۷ سر
- قبیله بنی اسد ۱۷ سر
- قبیله مذحج ۶ سر
- اشخاص از قبایل دیگر ۱۳ سر.این سرها را به عنوان غنیمت میگرفتند تا با با دادن سرها به ابن زیاد پاداش بگیرند.
اسرا و بازماندگان
جست وجو و بررسی منابع کهن حاکی از آن است که بازماندگان مرد از حادثه کربلا افراد ذیل بودهاند:
- امام سجاد(علیهالسلام)
- امام باقر(علیهالسلام)
- عمر بن حسین
- محمد بن حسین بن عل
- زید بن حسن،
- عمرو بن حسن
- محمد بن عمرو بن حسن
- دو فرزند جعفر
- عبدالله بن عباس بن علی
- قاسم بن عبدالله بن جعفر
- قاسم بن محمد بن جعفر
- محمد بن عقیل اصغر
- عقبه بن سمعان، غلام رَباب،
- غلام عبدالرحمن بن عبد ربّه انصاری
- مسلم بن رباح غلام امیرالمؤمنین
- علی بن عثمان مغربی.
ابن سعد تعداد زنان اهل بیت را که اسیر شدند ۶ نفر، قاضی نعمان مغربی ۴ نفرو ابوالفرج اصفهانی ۳ نفر دانسته است.
نام این زنان عبارت است از: دختران امیرالمؤمنین زینب کبری و ام کلثوم،دختران امام حسین فاطمه سکینه فاطمه صغری و بانوان از حرم همسر حضرت رَباب (همسر امام و مادر سکینه و علی اصغر معروف به عبدالله رضیع) و امّ محمد (دختر امام حسن(ع) و همسر امام سجاد(ع) که مادر امام محمد باقر علیهم السلام است).
در کربلا، یک زن در رکاب اباعبدالله(ع) به شهادت رسید. این زن ام وهب نام داشت که همسر عبدالله بن عمیر کلبی بود.
از کوفه تا شام
تعداد منزلگاههای میان کوفه تا شام که اهل بیت(ع) در حال اسارت از آنها گذر کردند ۱۴ منزلگاه بود.
۱. برخی همانند ابن اعثم، شیخ مفید و به پیروی از او شیخ طبرسی با تعبیر سر بسته «چند روز» از مدت زمان اقامت اسرای کربلا سخن گفتهاند.
۲. ابن سعد، طبری، خوارزمی (به نقل از ابومخنف)، ابن عساکر، سبط ابن جوزی، ابن کثیر و مجلسی مدت برپایی عزاداری در شام توسط اهل بیت(علیهم السلام) و زنان خاندان معاویه را ۳ روز میدانند.
۳. قاضی نعمان مغربی (م ۳۶۳ ق) مدت اقامت اهل بیت(علیهم السلام) را در شام ۴۵ روز نوشته است.
۴. سید ابن طاووس (م ۶۶۴ ق) مدت اقامت اهل بیت(علیهم السلام) را در دمشق به مدت یک ماه پذیرفته است.
عمادالدین طبری (زنده تا ۷۰۱ ق) و مجلسی (در جای دیگر) مینویسند: اهل بیت(ع) ۷ روز عزاداری کردند. مجلسی میافزاید که روز هشتم، یزید آنان را خواست و بعد از استمالت و دل جویی از آنان، ترتیب بازگشتشان را به مدینه فراهم کرد.
گزارشهای اقامت یک ماه و نیز ۴۵روز از قوت چندانی برخوردار نیست، چون قائلان به آن متفرد هستند، و از آنجا که زنان خاندان معاویه عزاداری اهل بیت را مشاهده کرده و به حقانیت آنان پی بردند، از روز پنجم با آنان هم سو شدند و آنان نیز مشغول عزاداری شدند. بنابراین، در مجموع میتوان نتیجه گرفت که اهل بیت(ع) از آغاز ورود به شام در نهایت بیش از ۱۰ روز در شام اقامت نداشتند و بعد از آن با احترام به سمت مدینه روانه شدند و در بیستم صفر روز اربعین به کربلا رسیدند...
منابع:
ارشاد شیخ مفید (ره)
مناقب ابن شهرآشوب (ره)
انساب الاشراف بلاذری
ویکی فقه
دانشنامه اسلامی
مقتل جامع سیدالشهداء استاد مهدی پیشوایی
مقاتل الطالبین ابوالفرج اصفهانی
منتهی الامال شیخ عباس قمی
نظر شما